Catalinacha layquaq unkhuñantin
Autor: Billy Braddy Romero Ricalde
Catalinacha tuta tutallamanta puñunamanta hatarirqun, taytanman, ña chakrapiña llank’asqanman mikhuna apananpaq, iskay simp’akunata ruwarukuspa t’ika hina huk chiquña llawlliwan simp’a patankunapi khipurukun. Pollerantapas qaqata wiqawninman, awilachan suñisqan chumpiwan watarukun.
Tukuy imakunapas allin allichasqaña kashaqtin, mut’ita, ñukñu k’unpatawan p’ukuman churarqun. Cebada t’impusqa unutapas q’umir p’uyñuman hich’arqun. Llikllanta maskayta qallarin, chaypi ima allichasqankunatapas wasanpi q’ipinanpaq, hinaspa mana yuyanchu maymanchá llikllan churasqanta. Llikllanta mana tarispataq, awilachanpa lliklla waqaychasqallantaña huqarirqun, ichaqa awilachan —ama chay waqaychasqa awayniykunata huqarinkichu— nisqanta qunqaspa. Paypa llikllanpas kanman hina, chaypi mikunata q’ipicharqun, hinaspa wasanman watarukun. Chaymantataq takita takiykuspa wasinmanta llusirqun. Pasaq p’unchawkuna hina ch’aspucha allqunpas paypa qipanta hatirikun.
Puririsqanman hinas, q’ipisqanpas astawan llasariyta qallarin; manaña q’ipiyta atispantaq, tiyarparin samariy atinanpaq. Hinaspataq, allpapi qillqakunata ruwaspa pukllayman churarparikun, chaymantataq qunqayllamantas paypa, imakunapas qayllankunapi kaqkuna huk niraykunaman tukuriyta qallarin. Utqay, tiyasqanmanta hatariruspataqsis tukuy hinantinkunaman qawariyta qallarirkun. Ñawinkunata makinwan picharirukuspataqsis hanaqpachata qawaykun. Manas imanakuytapas atinchu, hinaspataqsi ¡atakaw! nispas nin.
Hanaqpachaqa sumaq munaytas llipllisharqan, mana hayk’aqpas rikusqa hinataraq, manas phuyukunapas kuyuripunkuchu, kaqpis qaqata sayarapunku.
Intiq k’anchayninpas ñawi tutayachiqraqsis karqan, ichaqa manas imakunapapas llantun kapurqanchu, paypa llantunpas chinkarqapusqasis. Catalinacha mancharikuymantas phawayta qallarin. Chaypa qipanmansi samariy atinanpaq sayarparin, tukuy hinantintas qawaykun, hinaspas pay sunt’inchakuqtinqa kasqan pachallapi tarikapusqa, kaqllapis kapushasqa. Chay pachamanta ayqinanpaqsis supayta phawayta kachaykun, ichaqa manas atipayta atinchu, pasaq kutipas kasqan pachallapis kaykushan, ichaqa phawayshallansis mana atinankama, waqaykuspas pampaman urmayurqun, ch’aspurcha allqunsis makinkunata llaqway tukuspas Catalinachaq sunqunta thasnuyachin.
Yanqallanmantas huk llamp’u simi rimarirqamun:
– Ama waqaychu Catalinacha, ama manchakuychu, nispa.
Pichá rimapayamushan, chay rikunanpaqsis umanta huqarin, ichaqa manas pitapas rikunchu. Mancharisqa, awllakusaq ch’aspurchallatas mark’ariyukun.
– ¿Pin kanki?- nispas Catalinacha tapukurqan.
– Pachamaman kani.
Nispas chay llamp’u simi kutichikamun.
– ¿Iman kaypi kaykuna karqamushan?- Nispas yapamanta Catalinacha tapuykun.
Chay llamp’u simis kaykinata kutichin:
– Ñuqaq kaqniytan qam hap’ishanki, nispas nin. Sichus kutichipuwanki chayqa, ñuqan willasqayki maynintan wasiykiman ripuy atinaykita, nispas nin.
– Pampallamanmi chay unkhuñaykita mast’arinayki, nispas nin.
Catalinachas tapukullantaq:
– ¿Imataq chay unkhuña nisqaykiri?
Pachamamaqa kayhinatas rimarimullantaq:
– Unkuñaqa kan, chay away, lliklla hina apakachasqaykin, nispa.
Catalinachaqa chay q’ipi ruwasqantas pampapi paskarparin, pampapi mast’arparin. Paysis khatatataspa, mancharisqa kashan, waqay sunqus kashan; ch’aspurchatas marq’ariyukun, chayllamansi qunqayllamanta, chay unkhuñapa pallayninkuna ruwasqa kasqanmantas, allillamantas ancha munay yuraq pichqa paquchakuna lluqsiyta qallarinku, hinaspas puriripuspanku chinkaripunku. Catalinachaqa chay rikusqanmanta manas yachanchu, sichus sut’ipi kasqanta utaq musquypi kasqanta.
Ch’inniqninmantas pachamamaqa rimapayamun:
– Wasiykiman chayapuy atinaykipaq, chay puka allpayuq ñanllata, mana pantaspa qatiy nispa, hinaspa huk quchaman chayanki nispa, chay quchan qamman willallasunkitaq imapas ruway atinaykita, nispa.
Catalinachaqa puriytas qallarin, ch’aspurchataq paypa qipanta rillantaq. Ancha unaytas puriyunku, hinaspas quchaman chayaruqtinku, quchas kayhinata rimapayamurqan:
– Catalinacha, qammi hap’ishanki ñuqaq kaqniyta nispa. Ukhuñallaykita qawaychikuway nispa.
Catalinaqa quchaq nisqantas, quchaq mañakusqantas ruwan, hinaspas unkhuñamanta pichqa hamp’atukuna lluqsisqaku, chaymantataq chay hap’atukuna quchaman p’itaykapusqaku.
Chaypa qipanmantataqsi, quchaqa sumaq sunqun quykunanrayku Catalinacha ima ruway atinanta willaykun:
– Chay q’illu allpayuq ñanllata mana pantaspa qatiy nispa, hinaspa qaqakunaq puñusqan pachaman chayanki nispa ¡Ama ichaqa ima kaqtinpas llamiyunkichu! Nispa. Sichus rikch’arachinku chayqa, phiñakunkun nispa. Rumi ranra pampata chiparuqtiykitaq, Mallkita maskanayki nispa, paymi willasunki imapas qampa ruwanaykita nispa.
Catalinacha puriytas qallarin, rumi ranra pampaman chayanankama, chayman chayaruspataqsis chimpayta munan, ichaqa huknin kaq rumitas tupayrapusqa, hinaspas llapa rumikuna rich’arqaripusqaku. Kayhinata nispankus ñanta wisq’arqapusqaku:
– Ñuqaykuq kaqniyku hap’isqaykitan, ñuqaykupas kutichipuwanaykikuta munayku. Nispas ninku.
Catalinaqa, mana imata rimarispallas, utqayllas, qaqakunaq nisqanta ruwan. Pampamansi unkhuñata mast’arparin, hinaspas unkhuñaq pallayninkunamanta huk atuq paskarikuyta qallarin, atuqsis phawaylla ch’iniqman chinkaykapun.
Chayraqsis Catalinaqa qaqakuna pampata chimpayta atin.
Tutayanankamas Catalinaqa puriylla puriyun, manas makinkunapas rikukapuyta atikapuñachu, tiqsi muyupas chinkarapunman karan hinas paypaq kapun.
-Waway, ¿imatan kaypi ruwanki? Nispas huk simi qunqayllamanta nimurqan.
– Mallkitan maskashani, ichaqa… manan yachanichu iman chay Mallki kasqanta, nispas nin.
– ¿Sichus mana yachankichu, iman chay mallki kasqanta, hinaqa imaynatataq maskayta atiwaqri? Ñuqan willasqayki iman chay mallki kasqanta, ichaqa manaraq imanpi, chay unkhuñapi hap’isqaykita, kacharipunaykita munani, nispas nin.
Catalinaqa ñas yacharanña imapas ruwananta: pampapis unkhuñata mast’arparin.
Unkhuñamantas huk k’anchaq illa wach’irin, chaysi phuyukunaq chawpinta, ancha kallpawan, raqaqaqayuspa hanaqpachaman ripurqan. Chayta rikuspa, Catalinaqa paypiraq manapas kanmanchu hinaraq qipapun, hinaspa tapukun:
-¿Imataq chayri karan, yaqallamanta ñawiykunata rupharun? ninsis.
– Illapan karan- nispas tuta kutichin, kunanqa aswan yupaychana chanin kaqmi hamunqa, nispas nin.
Unkuñamantas huk qullqichasqa muyu rump’u wach’irin, chaysi hanaqpachaman wichan, p’unchaw hinaraqsis tukuytapas k’anchayman churaspa, manas tuta kasqanpas tutachu kapusqa. Chaysi tutaqa yapamanta rimarimullantaq:
– Catalina, kunanqa willasqaykin, iman chay Mallki kasqanta. Huk mallkiqa yachaykunapa kallpanpas kanman hinan kan, hinaspataq sach’a hina rikch’ayniyuq kan. Ichaqa manan kaypi tariwaqchu, mallkiqa musquykunallapin rikurin, nispas nin.
Catalinaqa, marq’aynin ukumansis unkhuñata waqaycharqun. Puñunanpaqsis, ch’aspurchantin ima sach’achakunaq sunqunman suchuyurqun.
Musquyninpis, huk ancha ch’uya mayupi tuytushaqsis rikurirqun, chaysis mayuq patankama chayarqun, chaypis hatun mallki kasqa, achka k’allmakunayuq, achka raphikunayuq ima. Pisac Plazapi Mallki sach’a rikusqan hinas kasqa.
– ¿Qamchu mallki nisqa sutiyasqa kanki?
– Arí… ¿Pin tapukun?
– Catalina.
– ¿Catalina… imatan kaypi ruwanki?
– Chinkarqunin, wasiymanmi kutipuyta munani.
– Ichaqa, wasiykipitaq kashanki, yaqachuhina puñurapusqanki, nispas nin. Ña inti pachaña, taytaykiman mikuna apanaykipaq karqamun, nispas nin. Utqayta rikch’ariy, ichaqa ama imakunapas rikusqaykita qunqaychu. Aswanpas awilachaykita niykuy away yachachinasuykipaq, nispas nillantaq. Chaypi, kunan p’uchaw imakunapas rikusqaykita willanaykipaq. Yachayniykikuna, llaqtaykipa yachayninkuna awaykunapi, q’alapas tarikun, q’alapas waqaychasqan kashan, nispas nin.
Mallki, Catalinata k’allmankunawan mayt’urqun, hinaspa unkhuñapi pay k’uyusqa rich’arqun; ch’aspurchapas, kusisqas, chupanta maywiyuspa Catalinata qawaykusharqan.Catalina y la unkuña magica